دانلود پاورپوینت آشنایی با مبانی جغرافیای شهری

مبانی جغرافیای شهری

جغرافیای شهری، شاخه‌ای از جغرافیاست که به بررسی ساختار فضایی شهرها، الگوهای سکونت، فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی، و روابط متقابل شهر و محیط پیرامون می‌پردازد. هدف این دانش، درک چگونگی شکل‌گیری، توسعه و تغییر شهرها و نقش آن‌ها در سازماندهی فضایی جوامع است.

تعریف دقیق و تعیین حدود و قلمرو جغرافیای شهری همواره مورد بحث بوده است، اما به طور کلی می‌توان آن را به عنوان مطالعه سیستماتیک شهرها به عنوان پدیده‌های فضایی در نظر گرفت. این مطالعه شامل بررسی توزیع فضایی پدیده‌های شهری، تعاملات بین بخش‌های مختلف شهر، و روابط بین شهر و مناطق اطراف آن است. تعاریف مختلفی از جغرافیای شهری ارائه شده است، اما اکثر این تعاریف بر سه عنصر اصلی تاکید دارند: فضا، جامعه و فعالیت. جغرافیدانان شهری به بررسی چگونگی تأثیر عوامل فضایی (مانند موقعیت مکانی، دسترسی، توپوگرافی و آب و هوا) بر ساختار و عملکرد شهرها، چگونگی شکل‌گیری فضاهای شهری توسط فرآیندهای اجتماعی (مانند طبقات اجتماعی، فرهنگ و سیاست)، و چگونگی سازماندهی فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در فضاهای شهری می‌پردازند. چارچوب مطالعات جغرافیای شهری شامل تحلیل مقیاس‌های مختلف (از محله تا شهر تا منطقه شهری)، بررسی فرآیندهای مختلف (مانند رشد جمعیت، مهاجرت، توسعه اقتصادی و تغییرات اجتماعی)، و استفاده از روش‌های تحقیق متنوع (مانند آمار، نقشه‌نگاری، مصاحبه و مشاهده) است. قلمروهای اصلی مورد مطالعه در جغرافیای شهری عبارتند از: ساختار و کاربری اراضی شهری، جمعیت و ترکیب اجتماعی شهرها، اقتصاد شهری، حمل و نقل و ارتباطات شهری، مسکن شهری، محیط زیست شهری، و برنامه‌ریزی شهری. جغرافیای شهری به دنبال پاسخ به سوالاتی از این قبیل است: چرا شهرها در مکان‌های خاصی شکل می‌گیرند؟ چگونه ساختار فضایی شهرها در طول زمان تغییر می‌کند؟ چگونه طبقات اجتماعی و گروه‌های قومی مختلف در شهرها پراکنده می‌شوند؟ چگونه فعالیت‌های اقتصادی در فضاهای شهری سازماندهی می‌شوند؟ و چگونه می‌توان شهرها را به گونه‌ای برنامه‌ریزی کرد که عادلانه‌تر، پایدارتر و قابل زندگی‌تر باشند؟ سیر مطالعات جغرافیای شهری نیز نشان می‌دهد که این رشته در طول زمان دستخوش تغییرات و تحولات زیادی شده است. در ابتدا، مطالعات جغرافیای شهری بیشتر بر توصیف و طبقه‌بندی شهرها و تحلیل الگوهای فضایی آن‌ها متمرکز بود. اما به تدریج، رویکردهای جدیدی مانند جغرافیای رفتاری، جغرافیای انسانی، جغرافیای انتقادی و جغرافیای فمینیستی وارد این رشته شدند و باعث تنوع و غنای بیشتر آن شدند.

شهر و مفاهیم شهری از جمله بنیادی‌ترین موضوعات در جغرافیای شهری هستند. شهر را می‌توان به عنوان یک سکونتگاه انسانی با جمعیت بالا، تراکم زیاد، تنوع فعالیت‌ها، و سازماندهی اجتماعی پیچیده تعریف کرد. اما تمایز بین شهر و روستا همیشه آسان نیست. برخی از معیارهای مورد استفاده برای تشخیص شهر از روستا عبارتند از: اندازه جمعیت، تراکم جمعیت، تنوع اقتصادی، وجود امکانات و خدمات شهری، و سازماندهی اجتماعی و سیاسی. با این حال، هیچ یک از این معیارها به تنهایی کافی نیستند و برای تشخیص قطعی شهر از روستا باید به ترکیبی از این معیارها توجه کرد. مفهوم شهرنشینی به فرآیند افزایش نسبت جمعیت شهرنشین به جمعیت کل یک کشور یا منطقه اشاره دارد. شهرنشینی در طول تاریخ بشر روندی مستمر بوده است و امروزه بیشتر جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند. شهرنشینی می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله رشد طبیعی جمعیت، مهاجرت از روستاها به شهرها، و تبدیل روستاها به شهرها رخ دهد. شهرگرایی نیز به عنوان مجموعه‌ای از ارزش‌ها، نگرش‌ها، رفتارها و شیوه‌های زندگی تعریف می‌شود که در شهرها رواج دارند. شهرگرایی می‌تواند شامل عناصری مانند فردگرایی، مصرف‌گرایی، تنوع فرهنگی، آزادی‌های مدنی و مشارکت سیاسی باشد. شهرنشینی و شهرگرایی دو مفهوم مرتبط اما متمایز هستند. شهرنشینی به جنبه کمّی گسترش شهرها اشاره دارد، در حالی که شهرگرایی به جنبه کیفی زندگی در شهرها می‌پردازد. تفاسیر مختلفی از شهرنشینی وجود دارد. برخی از صاحب‌نظران شهرنشینی را به عنوان یک پدیده مثبت می‌دانند که باعث پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌شود. اما برخی دیگر شهرنشینی را به عنوان یک پدیده منفی می‌دانند که منجر به مشکلاتی مانند فقر، آلودگی، جرم و جنایت و انزوای اجتماعی می‌شود.

در دنیای امروز، مفاهیم مادرشهرها و مگالاپلیس‌ها نیز جایگاه ویژه‌ای در مطالعات شهری دارند. مادرشهر (Metropolis) به یک شهر بزرگ و مهم اطلاق می‌شود که مرکز سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یک منطقه وسیع‌تر است. مادرشهرها معمولاً دارای جمعیت زیاد، زیرساخت‌های پیشرفته، تنوع فعالیت‌های اقتصادی و فرهنگی، و نفوذ سیاسی و اقتصادی بالایی هستند. مگالاپلیس (Megalopolis) نیز به مجموعه‌ای از مادرشهرها گفته می‌شود که به هم متصل شده‌اند و یک منطقه شهری پیوسته و گسترده را تشکیل داده‌اند. مگالاپلیس‌ها معمولاً دارای جمعیت بسیار زیاد، اقتصاد پویا، و شبکه حمل و نقل پیچیده هستند. نمونه‌هایی از مگالاپلیس‌ها در جهان شامل مگالاپلیس شمال شرقی ایالات متحده (شامل شهرهایی مانند بوستون، نیویورک و فیلادلفیا)، مگالاپلیس توکایدو در ژاپن (شامل شهرهایی مانند توکیو، یوکوهاما و اوساکا)، و مگالاپلیس دلتای مروارید در چین (شامل شهرهایی مانند گوانگژو، شنژن و هنگ‌کنگ) هستند. توپوگرافی اجتماعی به توزیع فضایی گروه‌های اجتماعی مختلف در یک شهر اشاره دارد. این توزیع فضایی می‌تواند بر اساس عواملی مانند طبقه اجتماعی، قومیت، نژاد، مذهب، سن و جنسیت شکل بگیرد. توپوگرافی اجتماعی شهرها می‌تواند تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله سیاست‌های مسکن، تبعیض نژادی و قومی، و نابرابری‌های اقتصادی قرار گیرد. حومه‌نشینی به فرآیند گسترش شهرها به مناطق اطراف و ایجاد سکونتگاه‌های جدید در حومه‌ها اطلاق می‌شود. حومه‌نشینی می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله افزایش جمعیت، بهبود دسترسی به حمل و نقل، و تمایل به زندگی در فضاهای بزرگتر و آرام‌تر رخ دهد. حاشیه‌نشینی نیز به فرآیند شکل‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی و فقیرنشین در حاشیه شهرها اطلاق می‌شود. حاشیه‌نشینی معمولاً به دلیل مهاجرت روستاییان به شهرها و عدم توانایی آن‌ها در یافتن مسکن مناسب در مناطق مرکزی شهر رخ می‌دهد.

ساخت شهر به سازماندهی فضایی عناصر مختلف شهری مانند ساختمان‌ها، جاده‌ها، پارک‌ها، و فضاهای باز اشاره دارد. رویکردهای مختلفی برای مطالعه ساخت شهر وجود دارد. رویکرد اکولوژیکی شهر را به عنوان یک ارگانیسم زنده در نظر می‌گیرد که در حال رقابت برای منابع و فضا است. رویکرد اقتصادی بر نقش نیروهای بازار در شکل‌دهی ساخت شهر تأکید می‌کند. رویکرد اجتماعی بر نقش گروه‌های اجتماعی مختلف در ساخت و بازسازی فضاهای شهری تمرکز دارد. و رویکرد سیاسی بر نقش دولت و سیاست‌های عمومی در برنامه‌ریزی و توسعه شهرها تأکید می‌کند. نظریه‌ها و الگوهای اصلی ساخت شهر نیز چارچوب‌هایی نظری را برای درک و تحلیل سازماندهی فضایی شهرها فراهم می‌کنند. الگوی دایره‌های متحدالمرکز (Concentric Zone Model)، که توسط ارنست برگس ارائه شده است، شهر را به مجموعه‌ای از دایره‌های متحدالمرکز تقسیم می‌کند که هر کدام دارای کاربری اراضی و ویژگی‌های اجتماعی خاصی هستند. الگوی قطاعی (Sector Model)، که توسط هومر هویت ارائه شده است، شهر را به مجموعه‌ای از قطاع‌ها تقسیم می‌کند که از مرکز شهر به سمت حومه‌ها امتداد دارند. الگوی هسته‌های چندگانه (Multiple Nuclei Model)، که توسط هریس و اولمن ارائه شده است، شهر را به عنوان یک مجموعه از هسته‌های جداگانه در نظر می‌گیرد که هر کدام دارای فعالیت‌های تخصصی و جاذبه‌های خاص خود هستند. سایر نظریات ساخت شهر نیز شامل نظریه فضاهای اجتماعی (Social Space Theory)، نظریه وابستگی مکانی (Spatial Dependence Theory)، و نظریه خودسازماندهی (Self-Organization Theory) می‌شوند. این نظریه‌ها با ارائه دیدگاه‌های متفاوت و مکمل، به درک عمیق‌تری از ساخت شهر و پویایی‌های آن کمک می‌کنند.

این پاورپوینت بر اساس کتاب مبانی جغرافیای شهری اثر دکتر حسین شکویی تهیه شده است.

فهرست مطالب:

• حدود و قلمرو جغرافیای شهری
• تعاریف جغرافیای شهری
• چارچوب مطالعات جغرافیای شهری
• قلمرو‌های جغرافیای شهری
• سیر مطالعات جغرافیای شهری و ویژگی‌های آنان
• شهر و مفاهیم شهری
• شناخت شهر از روستا
• مفاهیم شهرنشینی و شهرگرایی
• تفاسیر شهرنشینی
• مادرشهرها و مگالاپلیس‌ها
• توپوگرافی اجتماعی
• حومه‌نشینی و حاشیه‌نشینی
• ساخت شهر
• رویکرد‌های مطالعه ساخت شهر
• نظریه‌ها و الگوهای اصلی ساخت شهر (به همراه نقشه)
• سایر نظریات ساخت شهر